ارزشهاي بازي

بدون ترديد مي‏توان گفت که بازي بهترين شکل فعاليت طبيعي هر کودک محسوب مي‏شود و در زندگي کودک داراي اهميت خاصي است، بازي براي هر کودک در حال رشد از ارزشهاي مختلفي برخوردار است.
همه نظريه‏پردازان، صرف‏نظر از گرايشهاي گوناگوني که دارند، بر اين عقيده‏اند که بازي نقش مهمي در رشد و تکامل کودک ايفا مي‏کند. روانکاوان معتقدند که بازي براي غلبه بر آسيبها يا ناراحتيهاي عاطفي ضروري است.
روانشناسان اجتماعي اعتقاد دارند که بازي براي کنترل خود و يادگيري شيوه‏هاي زندگي کردن با تجربه‏هاي معمول روزانه ضرورت دارد.
ساخت‏گراها عقيده دارند که بازي براي رشد و نمو شناخت لازم است. و تکوين‏گراها مي‏گويند بازي در همه فرهنگهاي دنيا براي ارتقاي کفايتها و اجتماعي کردن کارکردها امري ضروري است.

ارزش جسماني بازي:

از آنجا که بازي غالبا با فعاليت بدني همراه است، ارتباط نزديکي با رشد و تربيت اندام بچه‏ها و مهارتهاي جنبشي مناسب و آمادگي بدني آنها دارد. بچه‏ها بدنشان را با علاقه و لذت به کارهاي جسمي وا مي‏دارند و همزمان با آن به مهارتهايي مي‏رسند که آنها را قادر مي‏سازد تا از نظر بدني احساس اطمينان، ايمني و اتکا به نفس پيدا کنند.(1)
فعاليتهايي که کودک به عنوان بازي انجام مي‏دهد در پرورش نيروي بدني و حواس او تأثير زيادي دارند، کودک مي‏پرد، مي‏دود، از پله‏ها بالا و پايين مي‏رود، لي لي مي‏کند، خم و راست مي‏شود، نشست و برخاست مي‏کند، دوچرخه‏سواري مي‏کند، توپ‏بازي و طناب‏بازي مي‏کند و ... در تمام اين فعاليتها عضلات و اندامهاي مختلف خود را به کار مي‏گيرد و موجبات تقويت آنها را فراهم مي‏سازد.
از نظر حسي و حرکتي مي‏توان گفت از طريق بازي حس بينايي، شنوايي و لامسه کودک پرورش مي‏يابند. چشم و دست او از هماهنگي بيشتر و بهتري برخوردار مي‏گردند و عضلات انگشتان و دست و پاي او ورزيده مي‏شوند.
معمولاً کودکان سالم از انرژي زيادي برخوردار هستند که به وسيله بازي آن را مصرف مي‏کنند. اگر انرژيهاي اضافي کودک از طريق صحيح (بازي) مصرف نشود و به حالت سرکوب شده در جسم کودک ذخيره شود، موجب ناآرامي، عصبانيت، بدخلقي و پرخاشگري او مي‏شود.(2)

ارزش اجتماعي بازي:

انسان به عنوان موجودي اجتماعي نياز دارد که به گروهي تعلق داشته باشد و خود را بخشي از آن بداند، از طريق بازي نخستين گامها را براي اجتماعي شدن برمي‏دارد.
کودک از طريق بازي مفاهيم همکاري، پيروزي، شکست، هم‏چشمي و برتري‏طلبي، رقابت و ايجاد رابطه انساني و دوستانه را ياد مي‏گيرد، همچنين ياد مي‏گيرد که چگونه در استفاده از وسايل بازي با ديگران سهيم شود و از اين طريق حس تعاون و احترام به ديگران را در خود رشد مي‏دهد. مثلاً کودکي که براي اولين بار از تاب استفاده مي‏کند، بسيار خودخواهانه برخورد مي‏کند ولي به مرور ياد مي‏گيرد که ديگر کودکان نيز مشتاقانه انتظار مي‏کشند. با بزرگتر شدن کودک اين اصل پذيرفته مي‏شود که شرط اساسي بازي با ديگران همکاري است. در حدود سه سالگي نسبت به کودکان ديگر و بازي با آنها علاقه‏مند مي‏شود و به تدريج آمادگي پيدا مي‏کند که حقوق ديگران را درک کند. وقتي کودک به اين مرحله رسيد، زمان براي آشنايي و سپس آموختن بازيهاي گروهي فرا مي‏رسد.(3)
روح فرمانبرداري از مقررات وضع شده در بازيها او را به فرمانبرداري از مقررات اجتماعي عادت مي‏دهد، قدرت سازماندهي، مديريت و سلسله مراتب را به او مي‏آموزد.
همان طور که در (4)Fein (1986) گزارش شده است، بررسيهاي بسياري نشان مي‏دهد که بازي با ديگران به بچه‏ها فرصت مي‏دهد تا رفتار خودشان را با رفتار ديگران هماهنگ کنند و ديدگاههايي را که با نقطه نظرهاي خودشان فرق دارد، به حساب بياورند.
بنابراين، بازي تجربه‏هايي غني در اختيار بچه‏ها مي‏گذارد، تجربه‏هايي که بچه‏ها به آنها نياز دارند تا مهارتهاي اجتماعي را فرا گيرند، تحريم و سلطه‏گري را به کار برند و در قدرت، مکان زيست و عقيده با ديگران شريک شوند.(5)

ارزش اخلاقي بازي:

بازي يکي از مهمترين عوامل در تربيت اخلاقي کودک به حساب مي‏آيد. کودک در خانه و مدرسه ياد مي‏گيرد که چه چيز خوب و چه چيز بد است، ولي تثبيت معيارهاي اخلاقي در اين دو محل هرگز به اندازه بازي قوي نيست.
کودک در مي‏يابد اگر بخواهد در بازي، يک فرد قابل قبول به حساب آيد بايد درستکار، باحقيقت، مسلط به خود، عادل صادق، وفادار، مسؤوليت‏پذير و رفتاري قابل قبول داشته باشد.
اگر خواسته باشد در گروه حاشا کند، جِر بزند و به حساب خودش کلاه سر ديگران بگذارد به زودي از طرف همبازيها طرد خواهد شد و جايگاهي در گروه نخواهد داشت. او در بازي کم کم درک مي‏کند که همبازيهايش نسبت به خطاهاي وي در بازي نسبت به اعضاي خانواده‏اش (والدين، برادران، خواهران) کمتر شکيبا و صابرند. بنابراين او ياد مي‏گيرد که اصول اخلاقي را به هنگام بازي نسبت به محيط خانه و مدرسه به طور کاملتر رعايت کند.(6)

ارزش عقلاني بازي:

بخشي از آشنايي کودکان با جهان خارج، از طريق بازيها انجام مي‏شود. کودک از راه عمل و تجربه در محيط به ابداع مي‏پردازد. با پديده‏ها و مسايل جديد آشنا مي‏شود. به هنگام مشاهده دقت خود را به کار مي‏اندازد و با استفاده از اين زمينه‏ها (يعني مشاهده، تجربه، دقت و ابداع) قدرت انتخاب بهترين راه حل را به دست مي‏آورد و قادر مي‏شود که شناخت صحيح‏تري از پديده‏هاي محيط خود کسب کند. کودک به هنگام بازي به استدلال مي‏پردازد، قضاوت مي‏کند، به حل مسايل مي‏پردازد و نهايتا از فعاليتهاي خود نتيجه‏گيري مي‏کند و اين فعاليتها به او کمک مي‏کند تا در آينده بتواند متکي به نفس، مستقل و در حل مشکلات توانمند باشد.(7)
شواهد نشان مي‏دهد که بين بازي و رشد شناختي رابطه‏اي نيرومند وجود دارد. بررسيهاي انجام شده نشان دهنده رابطه‏اي مثبت بين بازي و نمره آزمونهاي هوشي ميزان شده است. اين بررسيها به نکات زير اشاره دارد: افزايش مهارتها در برنامه‏ريزي، توانايي حل مشکل، مهارت در وضعيت تحصيلي، آفرينندگي و تفکر واگرا، دست يافتن به دورانديشي، حافظه و رشد زبان. بنابراين، اين ارتباط بازي با رشد شناختي موضوع مهمي است، زيرا در جايي بازي مي‏تواند به رفتارهايي پيچيده‏تر بيانجامد.
بدين لحاظ است که انجمن جهاني تعليم و تربيت دوران کودکي (ACEI) عقيده دارد بازي رفتاري طبيعي و توانمند است که در رشد کودک نقش ايفا مي‏کند و تأکيد دارد که هيچ يک از برنامه‏هاي آموزش بزرگسالان نمي‏تواند جايگزين مشاهده، فعاليت و دانش مستقيم خود کودک شود.(8)

ارزش درماني بازي:

براي درک بيشتر دنياي کودکان، مي‏توان آنها را در هنگام بازي مورد مشاهده قرار داد. کودکان از طريق بازي، احساسات، ناکاميها و اضطرابها و ترسهاي خود را بيان مي‏دارند. از اين‏رو بازي براي درمان‏گران وسيله مناسبي است تا به دنياي کودکان راه پيدا نمايند و آنها را بيشتر و بهتر بشناسند و به مشکلات پي ببرند.
امروزه به کمک اين تکنيک و تدارک اسباب‏بازيهاي ضروري و تشکيل جلسات بازي براي کودکان، رفتارهاي آنان را زير نظر گرفته و ضمن دسترسي به ريشه‏هاي مشکلات کودکان به درمان آنان مي‏پردازند.(9)
بازي به عنوان يک کاتارسيس (catharsis)براي از ميان بردن انرژي سرکوب شده و زير فشار قرار گرفته، عمل مي‏کند. در زندگي روزمره کودک نياز دارد از تنشهايي که توسط محدوديتهاي محيطي به او تحميل مي‏شود رهايي يابد.
بازي به او فرصت مي‏دهد که احساسات خود را به طريقي قابل قبول در اجتماع بيان کند و به وي اجازه مي‏دهد انرژي تحت فشار خود را به طريقي بيرون بريزد که از نظر ديگران و کلاً اجتماع منعي نداشته باشد.
بازي و اسباب‏بازيها بهترين ابزار براي شناخت تمايلات و احساسات کودکان مي‏باشند زيرا کودک به هنگام بازيهاي خلاق خود، خواسته‏ها و تمايلات خود را بيان مي‏کند و نشان مي‏دهد که از چه چيزي محروم شده است، به چه چيزهايي بيشتر گرايش دارد و از چه چيزهايي رنج مي‏برد.(10)
مثلاً بچه‏اي که مي‏خواهد نقش يک رهبر را بازي کند چون در زندگي واقعي برآوردن چنين خواستي هميشه ممکن نيست، او در زندگي مي‏تواند پدر، معلم يا ژنرال سرباز عروسکي خود باشد. به گفته اکسلاين بازي وسيله طبيعي کودک براي بيان خود است. بازي موقعيتي است که به کودک داده مي‏شود تا احساسات و مشکلات خود را عرضه کند. درست همان طور که در مورد بزرگسالان مصداق پيدا مي‏کند و شخص مشکلات خود را با گفتگو عنوان و مطرح مي‏کند مثلاً وقتي کودک با عروسکهايي بازي مي‏کند که معرف اعضاي خانواده او هستند امکان دارد کليدي به درمانگر بدهد که از آن طريق بتواند به چگونگي احساسات او نسبت به اعضاي خانواده‏اش پي ببرد. اگر او عروسکي را که به جاي يک نوزاد يا خواهر و برادر کوچکترش است کتک بزند يا عروسک مادر به عروسک خواهر و برادر بزرگتر سيلي بزند، مي‏توان دريافت که او نسبت به اعضاي خانواده‏اش چه احساسي دارد.(11)
کودکان در حين بازي با صداقت، صراحت، روشن و زنده خود را بيان مي‏کنند، احساسات، نگرشها و افکار متلاطم آنها آشکار شده و خود را نشان مي‏دهند(12) يک ناظر (درمانگر) مي‏تواند مشکلات کودک را درک کند، خود کودک نيز به مرور مي‏تواند مشکلات خود را بفهمد و طريق روبه‏رو شدن با آنان را فرا گيرد.

پي نوشت:

1 ـ نويسندگان و مؤلفان کشورهاي جهان، نگاهي به آموزش و پرورش پيش از دبستان در جهان امروز (ج1)، ص147 ـ 146.
2 ـ احمدوند، محمدعلي، روان‏شناسي بازي، ص12 ـ 11.
3 ـ جمعي از مؤلفان، روان‏شناسي رشد (1)، ص270.
4 ـ Fein, G (1981) the play of children. in G.fein m. Rivkin (Eds).
5 ـ احمدوند، محمدعلي، روان‏شناسي بازي، ص146.
6 ـ هارلوک اليزابت، بازي، ص16، ترجمه وحيد روان‏دوست.
7 ـ ترکمان، منوچهر، مقدم، مصطفي، بازيهاي آموزشي، ص10.
8 ـ منبع شماره 1، ص146.
9 ـ منبع شماره 2، ص133 و 17.
10 ـ بهرامي، هادي، روان‏شناسي کودک، ص113.
11 ـ منبع شماره 6، ص13.
12 ـ اکسلاين ويرجينيا، بازي‏درماني (ترجمه احمد حجاران)، ص12.

منبع: پيام زن